Wat is het?
De Middeleeuwse Monumenten in Kosovo zijn vier Servisch-Orthodoxe kerken die gebouwd zijn in de 13e en 14e eeuw. Ze zijn gebouwd in een gemengde stijl van oosterse, Byzantijnse en westerse, romaanse architectuur. Aan de binnenzijde bevatten ze alle vier unieke muurschilderingen. Dit staat voor Servië op de werelderfgoedlijst, maar sinds 1999 liggen ze alle vier op het grondgebied van Kosovo. Dat levert nogal wat problemen op, en ze staan dan ook vanaf 2006 tot heden op de ‘Rode Lijst’ van erfgoed in gevaar. De kerken werden bewaakt door KFOR, de VN vredesmacht die de vrede in Kosovo moet handhaven. Drie van de vier kerken zijn inmiddels overgedragen aan het toezicht van de Kosovaarse politie.

Cijfer: 7 (Ik bezocht 2 van deze 4 kerken/kloosters: één nabij Pristina in Gracanica en één in de stad Prizren. De muurschilderingen in Gracanica zijn geweldig: tot in de nok zijn de wanden met voorstellingen in donkerblauw en goud bedekt. Verder ook nog wat bonuspunten omdat dit werelderfgoed zo lastig te bereiken is, en het me naar Kosovo bracht)

Toegang: Entree tot het Gracanica klooster is gratis. Ik was de enige bezoeker. In de kerk in Prizren kun/mag je niet naar binnen, die is hermetisch afgesloten met dubbele hekken en prikkeldraad.

Hoeveel tijd: De netto tijd die ik bij deze twee werelderfgoedlocaties heb doorgebracht is ongeveer 45 minuten. Maar ik heb er wel heel wat voor moeten reizen om er in de buurt te komen. Vanaf standplaats Pristina is dit in twee dagen te doen.

Opvallend: In de maanden voorafgaand aan deze reis had ik het internet afgestruind voor informatie hoe het klooster van Gracanica het best te bereiken zou zijn. Het ligt maar 10 kilometer van de Kosovaarse hoofdstad Pristina, maar in een Servische enclave waarvan de omgeving het liefst doet alsof hij niet bestaat (het staat bijvoorbeeld niet aangegeven op richtingborden). Berichten in de Lonely Planet reisgids verhalen van bussen die er niet willen stoppen, of mensen met bestemming Gracanica niet mee willen nemen. En als je het dan al op een of andere manier hebt weten te bereiken, dan zorgen de nonnen van het klooster nog voor een onvriendelijk welkom ook! Bezoekers worden streng in de gaten gehouden en achtervolgd om te controleren of er binnen geen foto’s worden gemaakt, en er geen gidswerk wordt gedaan.

Het kostte mij in de praktijk ook flink wat moeite en tijd (2 uur) om er te komen. Maar dat lag niet aan weerstand jegens deze Servische plaats: het ingewikkelde openbaar vervoersysteem van Pristina stelde me op de proef. Je hebt namelijk stadsbussen en regionale bussen, en voor het gemak zijn die twee netwerken niet met elkaar verbonden. Bij het centrale busstation stoppen alleen de regionale/internationale bussen, voor een aansluitende stadsbus moet je honderden meters in de zon lopen. Ook is het een raadsel welke bus waar langsrijdt, ondanks dat ik nog wel een kaartje met de busroutes had weten te bemachtigen. Uiteindelijk belandde ik op een weg achter een groot winkelcentrum aan de rand van de stad, en daar rijden de bussen naar Giljan langs die ook door Gracanica komen. En gelukkig stoppen ze daar tegenwoordig ook weer gewoon: er is een bushalte in de hoofdstraat, waaraan ook het klooster ligt.

De hoofdstraat van Gracanica, met de ommuring van het klooster

Het klooster wordt tegenwoordig niet meer opzichtig bewaakt. Wel kwam ik aan het begin van het dorp een waarschuwingsbord tegen dat er cameratoezicht is in de hoofdstraat. Verder veel Servische vlaggen in de straten – voor de Kosovaren van Servische komaf is dit een religieus en ook politiek centrum. In de lange ommuring van het klooster zag ik één deur openstaan, waardoor ik naar binnen kon stappen. Achter de muur wacht een keurig bijgehouden gazon met in het midden daarvan een perfect kerkje (zie bovenste foto). Ik kon op mijn gemak rondkijken, gelukkig kwamen er geen wantrouwende nonnen op me af.

In de kerk zelf was één non druk bezig met het poetsen van het houtwerk van de banken. Ze keek niet op of om. Het is nog echt een actief klooster, en ze hebben geen concessies gedaan om het bezoekende toeristen duidelijker te maken waar je naar staat te kijken. Ik genoot er maar van als kunst: de muurschilderingen zijn prachtig, en bedekken zelfs de binnenkant van de hoogste koepel. Van de buitenkant lijkt de kerk niet zo groot, maar hij is wel heel hoog. Erg indrukwekkend. Binnen mag je dus geen foto’s maken, daarom hieronder maar een afbeelding van één van de muurschilderingen in Gracanica die ik op het internet vond.

Eén van de vele muurschilderingen in Gracanica (rechtenvrij plaatje van Wikipedia)

De tweede kerk die ik van dit werelderfgoed bezocht, was een stuk makkelijker te bereiken. Hij ligt in het centrum van Prizren, de tweede stad van Kosovo en de culturele hoofdstad van het land. Met de bus vanuit Pristina is Prizren in een kleine 2 uur te bereiken (het is maar 80 kilometer). Prizren is een ‘gewone’ Kosovaars-Albanese stad, waar behalve een heleboel moskeeën ook kerken van diverse gezindten te vinden zijn.

De Ljeviš kerk staat ook gewoon op de toeristische informatieborden van de stad aangegeven. Dat betekent niet dat het Servisch erfgoed hier door iedereen erg gewenst is: de kerk is in 2004 in brand gestoken en geplunderd, en het dak is deels weggeroofd vanwege het lood dat erin verwerkt is. Sindsdien is hij gesloten. Ik had gelezen dat er soms een politieman voor de deur op wacht staat, die misschien genegen is je binnen te laten als je er niet uitziet als een Kosovaarse of Albanese terrorist. Maar ik tref niemand: de hekken zitten stevig op slot, er is prikkeldraad boven de ommuring gespannen. Glurend door het dubbele hek bij de ingang kan ik nog net wat muurschilderingen op het voorportaal zien. Ze zien er niet zo goed uit als in Gracanica, en ook van binnen schijnt nog maar zo’n 30% van de schilderingen aanwezig te zijn.

Ljeviš kerk in Prizren