Achter de fraaie facade van de Santa Maria Novellakerk gaat het onderwerp schuil van mijn referaat tijdens deze studieweek in Florence. Het gaat om het “Frescoschema van de Spaanse kapel”. Deze schilderingen werden tussen 1365 en 1367 aangebracht door de Florentijnse schilder Andrea Bonaiuto. De kapel hoort bij het dominicaner klooster van de kerk.

De Spaanse kapel is een bijna vierkante ruimte van zo’n 11 bij 15 meter. Het bevat acht beschilderde vlakken: vier schilderingen op de vier wanden, en ook het gewelf kent afbeeldingen die over vier vlakken zijn verdeeld. De schilderingen op het gewelf zijn elk thematisch verbonden met die op de onderliggende wand.

Vier van de acht beschilderde vlakken in de Spaanse Kapel

Het programma van de bedelorde der Dominicanen staat centraal in de schilderingen in deze kapel. De weg tot het zielenheil leidde expliciet via de Dominicanen. De drie belangrijkste heiligen van de Dominicanen uit de tijd van het ontstaan van de schilderingen zijn verschillende malen afgebeeld. Het gaat om Dominicus (de stichter van de orde), Thomas van Aquino (de schriftgeleerde) en Petrus de Martelaar (de strijder tegen ketters).

Als je vanaf het midden van de ruimte om je heen kijkt, zijn de Dominicanen zelfs van een afstandje gemakkelijk te herkennen op de schilderingen door hun wit gewaad met zwarte mantel. Het klooster is nog steeds gebruik door de dominicaner orde, en tot mijn vreugde zag ik vanochtend één van de priesters in zo’n wit habijt een koffietje drinken aan de bar van het naast ons hotel gelegen café.

Afbeelding geestelijken op de ‘Strijdende en Triomferende Kerk’

Tijdens mijn referaat heb ik drie van de acht schilderingen besproken. De meeste tijd was gewijd aan de oostwand, waar een heel pantheon aan dominicanen te zien is. Dit fresco staat bekend als de ‘Strijdende en Triomferende Kerk’.

Gisteren was ik al een kijkje wezen nemen in de kapel, en ik ontdekte meer afbeeldingen van dominicanen dan ik in de literatuur over deze kapel was tegengekomen. Zo zijn er een dominicaner paus, kardinaal en bisschop te zien. En een dominicanes – een vrouwelijk lid van deze kloosterorde. Op internet wist ik op de valreep nog een verhaaltje over deze Villana Delle Botti te achterhalen: ze stamde uit een rijke Florentijnse koopmansfamilie, leefde een leven in weelde totdat ze op een dag in de spiegel keek en zag dat haar gezicht was veranderd in dat van een monster. Ze begreep dat er iets moest gebeuren, rende naar de Santa Maria Novella en trad toe tot de dominicaner orde.

Ook een vrouwelijke dominicaan (dominicanes) ontdekt

Voor de broeders van de Santa Maria Novella, die in deze kapel dagelijks samenkwamen, hadden de op de fresco’s afgebeelde dominicanen een duidelijke voorbeeldfunctie. Ze herinnerden hen aan de leidende rol die de Dominicanen hadden in de redding van de mensheid. Ook zorgden ze ervoor dat men werd herinnerd aan de strict orthodoxe leer: het zich conformeren aan de dominicaner zienswijze, en accepteren van de autoriteit van de orde en de kerk. Ook het afwijzen en veroordelen van ketterij behoorde al vanaf de stichting van de orde tot de hogere doelstellingen.

De kapel was niet toegankelijk voor de ‘gewone’ mensen. Wel kwamen er hoogwaardigheidsbekleders van buiten, zoals de leden van het Provinciaal of Generaal Kapittel (de hogere bestuurslagen van de dominicaner orde). Zij zullen allereerst geïmponeerd zijn door pracht van deze nieuwe kapittelzaal die in zijn tijd geen gelijke had. Competitie tussen steden en ook tussen kloosters in die steden speelde in die tijd een belangrijke rol, en Florence en de Santa Maria Novella zetten hier de toon. De stricte orthodoxie die de afgebeelde Dominicanen weergeven, moet ook door de hogere geledingen van de dominicaner ordes uit andere steden met instemming zijn begroet.

Dominicus wijst de weg naar de hemelpoort

Aan het referaat is weken van literatuurstudie & het fabriceren van een verhaal vooraf gegaan. Daardoor krijg je vanzelf een band met het onderwerp. Net als bij mijn collega-studenten bespeur ik bij mezelf dat ik ‘mijn’ onderwerp het interessantst en mooist vind van alles wat we gezien hebben in Florence.